Η ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας

 

Η κοινωνική θέση των παιδιών και η εμπειρία να είναι κανείς παιδί έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές στο πέρασμα των χρόνων, ενώ ο διαχωρισμός παιδιών και ενηλίκων γίνεται  λιγότερο ευκρινής και ενιαίος. Η έννοια της παιδικής ηλικίας για την οποία γίνεται λόγος, είναι  σχετική και  αποκτά σημασία σε συνδυασμό με άλλες έννοιες. Ο Ugo Fagotti αναφέρει, ότι οι  άνθρωποι ενεργούν με διανοήματα που τους επιτρέπουν να συγκαλύπτουν το συνεχές κι έτσι να το  ελέγχουν. Υποδιαιρούν τη ροή της ζωής σε μια σειρά από κλάσματα των οποίων ο προσδιορισμός καθιστά φανερές κεκτημένες ιδέες και πράξεις βιωμένες από τις διάφορες κοινωνίες. Το γεγονός ότι αυτά τα κλάσματα αποτελούν μέρος ενός πράγματος με αρχή και τέλος, το καθιστά στιγμές, σταθμούς ή συγκεκριμένα ηλικίες. (Ugo Fagotti, 117)

Το ενδιαφέρον της σύγχρονης κοινωνίας για την παιδική ηλικία και ο θεσμοθετημένος διαχωρισμός της τελευταίας από άλλες ηλικιακές κατηγορίες,  παρόλο που σήμερα θεωρούνται δεδομένα και αδιαμφισβήτητα, απασχόλησαν όμως έντονα  τους κοινωνικούς επιστήμονες τις τελευταίες δεκαετίες. Αφετηρία του ενδιαφέροντος  αποτέλεσε το έργο του  Phillip Aries «Αιώνες παιδικής ηλικίας» , το οποίο σηματοδοτεί την έννοια της παιδικής ηλικίας στη γαλλική κοινωνία από το Μεσαίωνα μέχρι το 1900. Το βασικό επιχείρημα στο βιβλίο αυτό, όπως αναφέρεται στο πρόλογο του βιβλίου  ( Ράσης,11- πρόλογος στην ελληνική έκδοση, Burke,131), είναι ότι η ιδέα της παιδικής ηλικίας ως χαρακτηριστικής φάσης της ανθρώπινης ζωής είναι μια επινόηση των νεότερων χρόνων. Ο  Aries είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα από την απεικόνιση παιδιών στην πρώιμη μεσαιωνική τέχνη ως μικρογραφία των ενηλίκων, υποδηλώνοντας ότι σ’ εκείνη την περίοδο της ιστορίας οι άνθρωποι δεν είχαν επίγνωση της παιδικής ηλικίας ή ότι δεν υπήρχε λόγος σχετικά μ’ αυτή (Qvertrup, 52).

Ωστόσο, ο θεωρητικός λόγος για το παιδί και την παιδική ηλικία επηρεάστηκαν επί πολλές δεκαετίες από την κλασική θεωρία κοινωνικοποίησης (Parsons) και την αναπτυξιακή ψυχολογία (Piaget). Σύμφωνα με τις θεωρίες αυτές το παιδί παρίσταται ως φυσικός οργανισμός, η  πορεία ανάπτυξής του σκιαγραφείται με μια σειρά προδιαγεγραμμένων σταδίων με φυσικούς και απαραβίαστους νόμους., με  τελικό στάδιο ανάπτυξής του τη λογική συμπεριφορά του ενήλικου. Οι έννοιες της φυσικότητας και της ορθολογικότητας, αποτέλεσαν τις βασικές έννοιες πάνω στις οποίες στηρίχτηκε η διαδικασία ανάπτυξης του παιδιού. Κατ’ αναλογία οι θεωρίες κοινωνικοποίησης αντιμετωπίζουν το παιδί, ως ατελές και μη κοινωνικό όν, που μαθαίνει πώς να γίνεται ενήλικας και  να προσαρμόζεται στο κοινωνικό περιβάλλον των ενηλίκων. Η παιδική ηλικία συνεπώς ορίζεται μ’ έναν καθολικό και ομοιογενή τρόπο ο οποίος διαπερνά το θεσμικό πλαίσιο για την παιδική ηλικία, τον εκπαιδευτικό θεσμό, την οργάνωση της γνώσης, τα αναλυτικά προγράμματα και την υποβόσκουσα νοοτροπία στις πρακτικές των ενηλίκων ( Τσίγκρα 2006,1-3).

Από τη δεκαετία του 1970 και μετά αναπτύσσεται μία συστηματική κριτική στη θεωρία ανάπτυξης του Piaget κυρίως από ερευνητές που εντάσσονται στο ρεύμα του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού. Στο πλαίσιο αυτό, θεωρήσεις οι οποίες επηρεάζονται από το θεωρητικό έργο του Vygotsky[1] καθώς και η μετα-πιαζετική προσέγγιση, υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του παιδιού δεν αποτελεί απλώς μια βιολογική διαδικασία, αλλά διαμορφώνεται σημαντικά από τοπικές και πολιτισμικές συνθήκες. Οι προβληματισμοί αυτοί συνιστούν δύο διαφορετικά πεδία έρευνας. Το πρώτο έχει να κάνει με τη φύση και το φυσικό το οποίο καθορίζει τα όρια του παιδιού για δράση, το είδος και το επίπεδο των ικανοτήτων του, τις καταστάσεις τις οποίες μπορεί ν’ αντεπεξέλθει, τα πεδία που ενέχουν κινδύνους και θίγουν τα δεδομένα φυσικά γνωρίσματά του. Με βάση τα εγγενή γνωρίσματα που του αποδίδονται το παιδί σημασιοδοτείται ως κατεξοχήν αγνό και αθώο, άρα ευάλωτο και εξαρτώμενο (Μακρυνιώτη, σ. 27). Το δεύτερο πεδίο έρευνας τείνει να απομυθοποιήσει τη φυσικοποιημένη θεώρηση της παιδικής ηλικίας και τις  διαδικασίες αντικειμενικοποίησης του παιδιού, ανοίγοντας το δρόμο για τη μελέτη της παιδικής ηλικίας τόσο στο επίπεδο της κοινωνικής δομής όσο και στο επίπεδο του παιδιού ως  δρώντος υποκειμένου. 

---

[1] Σύμφωνα με τον Vygotsky  «… η ιστορία της παιδικής σκέψης είναι για τον Πιαζέ η ιστορία μιας σταδιακής κοινωνικοποίησης ενδόμυχων, προσωπικών, αυτιστικών στοιχείων της παιδικής ψυχής. Το κοινωνικό βρίσκεται στο τέρμα της εξέλιξης, ακόμη και η κοινωνική γλώσσα δεν προηγείται της εγωκεντρικής στην ιστορία της εξέλιξης , αλλά έπεται.» Vygotsky, L,  (1993, Δεύτερη έκδοση) Σκέψη και Γλώσσα, εκδόσεις « Γνώση